آسیب شناسی فضای مجازی(بخش اول)
شبکه سایبر و فضای مجازی، حوزه‌ای بسیار وسیع وگسترده است و در حال درنوردیدن و حضور فعال در تمامی زمینه‌ها و حوزه‌های حیات بشری می‌باشد. همین گسترده‌گی و توسعه فراگیر آن موجب شده تا از جنبه‌های مختلف مورد نقد و نظر واقع شود
بسمه تعالی
آسیب شناسی فضای مجازی بخش اول
شبکه سایبر و فضای مجازی، حوزه‌ای بسیار وسیع وگسترده است و در حال درنوردیدن و حضور فعال در تمامی زمینه‌ها و حوزه‌های حیات بشری می‌باشد. همین گسترده‌گی و توسعه فراگیر آن موجب شده تا از جنبه‌های مختلف مورد نقد و نظر واقع شود. فضای مجازی در کنار برخورداری از مزایای و اثرات مثبت فراوان، موانع و تحدیداتی نیز به همراه دارد. در این فصل، معایب، تهدیدها و ابعاد و پی‌آمدهای منفی آن در محیط‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقصادی مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد. با توجه به اینکه موضوع کتاب بحث فرهنگی است، به همین دلیل به آسیب‌های محیط فرهنگی فضای مجازی و شبکه سایبر بیش‌تر از سایر محیط‌ها پرداخته خواهد شد.
این نکته اساسی را همواره باید مد نظر قرار دهیم که شناخت آسیب‌ها، معایب و مضرات فضای مجازی و شبکه شایبر موجب خواهد شد تا با اشراف کامل، دقت نظر بالا و نگاهی جامع‌تر به موضوع داشته باشیم و در هنگام برنامه‌ریزی، طراحی و اجرای برنامه‌ها و فعالیت‌ها دچار غفلت و اشتباه نشویم. در این راستا سعی شده است تا اهمّ مواردی که موجب فراهم‌سازی تهدید شده و از معایب و تحدیدات این فضا به شمار می‌رود در محیط‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مورد کنکاش بیش‌تر توأم با نگاهی آسیب شناسانه قرار گیرد:
(1) محیط فرهنگی
(1-1) فضای مجازی عرصه حضور قدرت‌های اطلاعاتی و محتوایی است هر کشوری که در این فضا از نمادها، ابزارها، اطلاعات و محتوای فرهنگی (همراه با مد نظر قراردادن سلیقه و ذوق کاربران مختلف) بیش‌تری استفاده کند. حضور پر رونق‌تر و قوی‌‌تری در این فضا خواهد داشت و در نتیجه از فرصت تأثیرگذاری بالاتری برخوردار خواهد بود. و کشورهایی که در عرصه ارایه محتوا و اطلاعات، فعالیت‌های کم‌رنگ‌تری داشته باشند در نتیجه از حضور فرهنگی اندکی نیز برخوردار خواهند بود. همین امر موجب خواهد شد تا جوامع و مللی که از فرهنگ غنی و پر مایه برخوردار هستند ولی به هر دلیلی (اقتصادی، سیاسی، و...) در این عرصه حضوری حداقل را دارند در درازمدت موجب تضعیف و بی‌اثر شدن حضور فرهنگی آنها در این فضا خواهد شد. و این امر آسیب جدی به فرهنگ‌‌هایی اصیل و باریشه که از محتواهایی غنی و ارزشی نیز برخوردارند؛ وارد خواهد ساخت.
(2-1) حیات انسان و زندگی او متصف به واقعیت و حقیقت است. حضور فضای مجازی موجب می‌شود انسان از دنیای واقعیات فاصله گرفته و خیال‌پروری و خیال‌پردازی در او تقویت شود و این امر در تمام لایه‌های زندگی او نیز تأثیرگزار گردد.
(3-1) کاربرانی که به لحاظ عقیدتی و مذهبی ضعیف هستند (به‌ویژه نوجوانان و جوانان) از حضور در این فضا دچار آسیب جدی خواهند شد. این گروه در فضای مجازی به دلیل نداشتن قوه تجزیه و تحلیل کافی در مواجه با مفاهیم و اطلاعات انحرافی و شبهه‌‌ناک، پایین بودن سطح دانش علمی و برخورداری از حداقل آگاهی‌های دینی تحت تأثیر القائات دروغین و هجمه‌های فرهنگی قرار می‌گیرند.
(4-1) یکی دیگر از معایب مهم فضای مجازی، استفاده غیر معمول و بیش از حد از اینترنت می‌باشد که این امر در نهایت منجر به اعتیاد اینترنتی می‌شود. بهره‌گیری بی ضابطه و غیر عادی از ابزار و وسایل ارتباطی، به عنوان پدیده‌ای ناهنجار در برخی از جوامع به خصوص در کشورهای پیشرفته در آمده‌است. متأسفانه عمده کسانی که دچار این‌گونه آسیب‌ها و رفتارهای مخاطره آمیز اعتیادآور می‌شوند قشر نوجوان و جوانان می باشند.
«اعتیاد مجازی، استفاده بیش از حد از اینترنت است تا آن‌جا که بدون
استفاده از آن فرد احساس کمبود می‌کند و روابط او با محیط متأثر از استفاده
مکرر و دیوانه وار فرد شده و از حالت عادی خارج می‌شود.
نبود روابط پایدار و صمیمی‌با دیگران، نداشتن اعتماد به نفس و به طور کلی
شکست در عرصه‌های گوناگون زندگی، زمینه را برای اعتیاد افراد به اینترنت
فراهم می‌کند. نتایج پژوهش یانگ (1997.م) در این زمینه نشان داد که یکی از
دلایل مهم اعتیاد به اینترنت در افرادی که روابط عمومی‌کمتری دارند، به دست
آوردن حمایت‌های اجتماعی است؛ زیرا حمایت‌های اجتماعی با اعمالی چون ورود
به اتاق گپ زنی در میان اعضا در فضای سایبر زودتر به وجود می‌آید.»[i]
(5-1) از آن‌جا که غالب مدیران سایت‌ها و گردانندگان فضای مجازی از کشورهای غربی می‌باشند به تبع آن نوع سیاسیت‌گذاری و راهبردهایی که در این فضا صورت می‌گیرد با دیدگاه‌ها و نظرات آنها هم‌سو بوده، و به همین دلیل در بسیار از موارد این سیاست‌ها با مبانی دینی و اهداف کشورمان هم‌خوانی نداشته و در برخی مواقع حتی در تقابل و تضاد نیز می‌باشد. اگر کاربران به این مهم توجه نداشته باشند ناخواسته متأثر از این سیاست‌ها خواهند شد. هم‌چنین غالب اطلاعات، محتوا و مفاهیم ارائه شده در فضای مجازی نیز توسط کشورهای غربی ارائه می‌گردد به همین دلیل این اطلاعات یا از منابع و مآخذی که در برگیرنده و حاوی تفکرات آن‌هاست، استفاده می‌شود و یا از نویسندگان و کسانی است که در این کشورها زندگی می‌کنند و از آبشخور تفکرات و نظرات غالب که همان تفکرات غربی است بهره‌مند می‌گردند. مبرهن است اگر انبوه و حجم وسیع اطلاعات به طور مستمر و از سایت‌ها و شبکه‌های مختلف به کاربران القاء شود طبیعی است که آنها را در بلند مدت (حتی به اندازهای بسیار اندک) تحت تأثیر قرار خواهند داد.
(6-1) مطالب و محتواهایی که در فضای مجازی ارائه می‌گردد در سه گروه قابل تفکیک می‌باشند:
(1) مطالب و محتوای ارزشی:
این محتوا توسط متولیان فعال امور دینی و فرهنگی کشورهای اسلامی با هدف ترویج و بسط اندیشه‌ها و ارزش‌های دینی از طرف جریان‌‌های سالم و اشخاص حقیقی و یا حقوقی ارزش‌مدار ارایه می‌شود.
(3) مطالب و محتوای خنثی:
اطلاعات و مطالبی که در این گروه جای می‌گیرد بیش‌تر با انگیزه سرگرمی و گذران اوقات فراغت (بدون افزودن آگاهی‌ها و دانش‌های مفید به کاربران) ارائه می‌شود. اگر چه این محتوا دارای بار ضد ارزشی و اخلاقی و مفسده انگیز وانحرافی نمی‌باشد ولی در جهت کمال انسان نیز نمی‌باشد.
(3) مطالب و محتوای ضد ارزشی:
محتوا و اطلاعاتی که در این‌گروه قابل بررسی است، خود به دو دسته تقسیم می‌شود:
(1-3) دسته اول مطالبی است که به صورت هدفمند در جهت تخریب ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی جوامع صورت می‌گیرد که عمدتاً توسط دولت‌های غربی تدوین و هدایت می‌شود.
(2-3) دسته دوم مطالب و اطلاعاتی است که توسط افرادی حقیقی با انگیزه شخصی(و بدون برنامه سازماندهی و هدایت شده و تنها در جهت نشر افکار و نظرات و ارضاء نیاز درونی و یا ترویج عقائد مذهبی و اعتقادات خویش) در محیط اینترنت و فضای مجازی ارائه می‌شود. مهم‌ترین آسییب‌هایی که به کاربران و مخاطبان فضای مجازی وارد خواهد شد مربوط به مطالب دسته اول می‌باشد. هر چند محتوای و اطلاعات موجود در گروه دوم، با عنایت به اینکه زمینه رشد و تعالی را در کاربران فراهم نمی سازد، در بطن و درون خویش نیز نوعی آسیب نهان را دارد. چرا که موجب کندی و بازماندن انسان از دستیابی به اهداف عالیه انسانی خواهد شد.
(7-1) در حال حاضر تفوق و برتری در تمام حوزه‌های فعالیت شبکه مجازی چه از حیث منابع انسانی(کاربران، مدیران و ارائه دهنده‌گان)، سخت‌افزاری (تجهیزات و امکانات و ابزاز های اینترنتی) و نرم‌افزاری (محتوا، اطلاعات و مطالب) با جهان غرب می‌باشد. در نتیجه فضای حاکم برشبکه مجازی فضایی غربی می‌باشد. بنابراین حضور بدون اندیشه و آگاهی و نیز بیش از حد نیاز و ضرورت در این فضا ناخواسته و به طور غیر مستقیم تأثیرگذاری منفی را بر کاربران خواهد گذاشت.
(8-1) شکل‌گیری تربیت انسانی به گونه‌ای است که باید مراحل مختلف را بر اساس نیاز و اقتضای سن و کنترل شده، بگذراند. رعایت این سلسله مراتب تربیتی توأم با برنامه‌ریزی و ملاحظات و اقتضائات سنی به متربیان سبب می‌شود تا در تربیت آنان خللی ایجاد نشده و کم و یا بیش‌تر از ظرفیت و توان به آنها اطلاعات و مفاهیم انتقال داده نشود. ولی در فضای مجازی به دلیل نبود مربی کنار کاربر(به‌ویژه برای نوجوانان وجوانان) و نیز مواجه شدن آنها با انبوهی از اطلاعات که غالب آنها نیز با نگاه مثبت ارائه نمی‌گردند و دارای زمینه‌های انحرافی هستند؛ کاربران مبتلا به تشتت، سردرگمی و نیز نوعی بلوغ فکری زودرس به خصوص در مسائل جنسی می‌شوند. به همین دلیل، عدم رعایت اصول تربیتی و دریافت اطلاعات و مفاهیم بدون حضور مربی(پدر، مادر، مربیان مدرسه و...) در نهایت کاربران مذکور را دچار زاویه دارشدن و انحراف در تربیت صحیح می‌نماید.
(9-1) در دسترس و همگانی بودن اطلاعات و محتوا، سهل‌الوصول بودن آنها، عدم قانون حقوقی مدون در خصوص کپی‌رایت و برداشت اطلاعات، تنوع، تکثر مطالب و اطلاعات بر اساس نیازهای مختلف و متنوع مخاطبان و کاربران و... موجب شده است تا متأسفانه شاهد سرقت‌های علمی و دریافت محتوا و متون بدون تحمل زحمت باشیم. این امر در درازمدت موجب خواهد شد تا زمینه تحقیقات و انجام پژوهشها در کشور کاهش یافته و در عوض کپی‌برداری و سرقت علمی رواج یابد. چنین امری زیبنده کشوری با فرهنگ و تمدنی بزرگ نیست و این امر شاید از نظر کمّی موجب بالا رفتن شاخص‌های علمی و پژوهشی گردد ولی از نظر کیفی آسیبی جدی به حوزه علم و فرهنگ کشور وارد کرده و در درازمدت باعث می‌شود تحقیقات و پژوهشها به لحاظ محتوا، دچار سطحی‌نگری، تکرار و بی‌محتوایی شود.
(10-1) با توجه به اینکه غالب محتوا و اطلاعات ارایه شده در فضای مجازی در راستای تقویت هنجارها، ارزش‌ها و فرهنگ‌های مذهبی و ملی حاکم بر جامعه اسلامی نبوده و در برخی مواقع ساختار شکن نیز می‌باشند. از این روی کاربران که عمدتاً نوجوان و جوان می‌باشند، در درازمدت گرفتار نوعی از رفتارهای ناهنجار و ناشایست می‌شوند. که با رواج این ناهنجاری‌ها در بین جامعه، زمینه انحراف از ارزش‌ها بروز و ظهور می‌کند.
(11-1) در فضای مجازی به خصوص در چت‌روم‌ها و تالارهای گفتمان، کاربران عمدتاً خویش را با نام غیر واقعی معرفی می‌نمایند و در بعضی مواقع به معرفی خود به عنوان جنس مخالف، تحصیلات عالی بالا، محل سکونت مناسب، میزان درآمد زیاد، شغل مدیریتی و... می‌پردازند. وقتی خود را با هویتی دروغین معرفی می‌کنند، مطالبی را نیز که ارائه می‌دهند و یا می‌گویند صحت نداشته و آمیخته به اغراق، دروغ و فاقد حقیقت می‌باشد. این امر در کاربرانی که وقت زیادی را صرف حضور در این فضا می‌نمایند، رفته رفته در شخصیت و رفتار آنها تأثیرگذار شده و به هویت و خود‌واقعی آنها آسیب جدی وارد می‌سازد.
(12-1) اگر به نوع مطالب، محتوا و گفتمان‌هایی که در فضای مجازی به خصوص توسط کاربران و مخاطبان قشر نوجوان و جوان انجام می‌گیرد توجه جدی صورت پذیرد، مشاهده خواهد شد که نوع ارتباطات و تعاملات بیش‌تر احساسی است تا عقلانی، و احساس وجه غالب ارتباط دو سویه می‌باشد. به همین دلیل انتظار وارد آمدن آسیبب‌های جدی در این نوع روابط بسیار زیاد خواهد بود.
(13-1) فضایی مجازی با توجه به نوع کارکرد، مناسب‌ترین مکانی است که می‌تواند، زمینه‌های گسست فرهنگی و بین نسلی را در سطح جامعه به ویژه در بین نوجوانان و جوانان فراهم سازد. کاربران اگر بدون برنامه و پشتوانه فکری و دینی، در این فضا غور کنند، نهایتاً دچار وازدگی و خودباختگی و دگرنگری فرهنگی، پذیرش بدون چون و چرای فرهنگ غالب در این فضا خواهند شد.
(14-1) فضای مجازی، زمینه‌ی مناسبی است برای شکل‌گیری و اشاعه و ترویج افکار، محتوا واطلاعات دروغ و رفتارهای شبهه‌افکن، شک‌برانگیز، گروه‌های انحرافی ( شیطان پرستی، رپ، هوی متال، همجنس‌بازان و...)، جنبش‌های نوظهور، و.. در این فضا به دلیل عدم نظارت توسط دولت‌ها، محل امن و مناسبی برای رشد این نوع تفکرات و گروه‌ها می‌باشد. آسیبی که این معضل می‌تواند به جوامع انسانی وارد سازد خانمانسوز و غیرقابل جبران خواهد بود.
(15-1) از دیگر آسیب‌های جدی فرهنگی در فضای مجازی، تأ‌ثیرپذیری کاربران و مخاطبان به‌ویژه نوجوانان و جوانان از الگوها و نمادهایی است که توسط دیگر کشورها ساخته و پرداخته و قهرمان‌سازی شده‌اند، می‌باشد. یکی از اهداف غرب در هجمه فرهنگی نرم به دیگر کشورها، شخصیت‌پردازی و چهره‌سازی و تبلیغ بسیار گسترده و وسیع همراه با بهره‌گیری از ابزار چندرسانه‌ای به‌ویژه ابزار و آلات موسیقی می‌باشد. متأسفانه برخورد احساسی و بدون اندیشه و تعقل برخی از کاربران که تعداد آنان نیز کم نیست، موجب شده تا ضمن الگوپذیری، آن الگوها را در رفتار و گفتار خویش نمایان سازند.
(16-1) در فضای فضای مجازی، سنت نیکوی امربه معروف و نهی از منکر و نیز تذکر لسانی و رفتاری با محدودیت مواجه می‌باشد. در این فضا، فعالیت کاربران در تنهایی و بدون حضور و مشاهده اعمال و رفتار او توسط دیگران انجام می‌گیرد. به همین علت، امر به معروف و دادن تذکر امکان نداشته و یا به سختی قابل اجرا است. در نتیجه همانطور که هر انسانی در هر شرایطی نیازمند تبذیر و تبشیر می‌باشد، این محدودیت منجر به آسیب رساندن به آنان خواهد شد.
(17-1) غالب مطالبی که در فضای مجازی نوشته می‌شود از غنای علمی و پیشینه پژوهشی و مطالعاتی برخوردار نمی‌باشد. به دلیل تنوع و تعدد مخاطبان و کاربران اینترنت که عمده‌ی آنها از سطوح علمی بالایی برخوردار نیستند و بیش‌تر با هدف ارضاء خوداظهاری، دست به نوشتن مطالب و ارایه اطلاعات می‌پردازند، که سطحی بوده و از محتوای علمی غنی و عمیق برخوردار نمی‌باشند. این اطلاعات به راحتی در دسترس کاربران قرار می‌گیرد که این امر موجب تعمیم و تسری سطحی‌نگری به دیگر لایه‌ها و سطوح و مبادی تحقیقاتی و پژوهشی می‌شود.
(18-1) منشاء و بستر برخی از واژه‌ها، کلمات و ادبیات غیر مرسوم ( به اصطلاح زیرزمینی) در سطح جامعه به‌ویژه در میان نوجوان و جوانانی که با اینترنت سروکار دارند فضای مجازی می‌باشد. همانطور که قبلاً ذکر شد. در فضای مجازی نوع گفتمان و ادبیاتی که توسط کاربران استفاده می شود از ضوابط و چارچوب مشخصی پیروی نمی‌کند و هر فرد کاربر با توجه به شخصیت درونی و ظرفیت فکری خود از کلمات و واژه‌های خاصی استفاده می‌کند. بدون آن‌که مورد مؤاخذه یا سئوال واقع شود. در نتیجه به این نوع از ادبیات غیر رسمی و عادت می‌کند. و در ادامه این عادت و رویه به سطوح خاصی از جامعه (قشر جوان) بسط پیدا می‌کند. این معضل می‌تواند آسیب جدی را به زبان رسمی و محاوره عمومی وارد نماید.
(19-1) یکی دیگر از معایب فضای مجازی فراهم‌سازی بستر ترویج و بسط فعالیت‌های زیرزمینی به ویژه در حوزه فرهنگی و هنری است که با تشکیل گروه‌هایی خاص و از طریق عضو‌گیری و انجام فعالیت سایبری به ترویج افکار و نظرات خویش می‌پردازند و با تحریک و هدایت سازمان شده کم‌کم زمینه حضور آنها را در سطح جامعه و اعلام حضور در عرصه‌های مختلف اجتماعی مهیا می‌کنند.
هم‌چنین فضای مجازی عرصه معرفی آثار و فعالیت افراد مختلف با هر گرایش و سلیقه و نظر است. محلی برای خوداظهاری و اعلام موجودیت فرد به خصوص برای فعالیت‌هایی که امکان عرضه و معرفی آن در انظار عمومی، مبادی رسمی و مراکز فرهنگی و هنری نمی‌باشد. به همین دلیل بسیاری از گروه‌های موسیقی زیرزمینی و غیر مجاز، تولیدات فرهنگی و هنری خویش را در این فضا عرضه می‌کنند. هم‌خوانی و هم‌راستایی این نوع تولیدات با شرایط فرهنگی حاکم بر فضای مجازی و نیز تضاد آنها با شرایط فرهنگی جامعه، موجب شده تا این فضا بهترین محیط برای ارایه این‌گونه محصولات و برنامه‌های فرهنگی باشد. این امر می‌تواند، بستری برای ترغیب و تشویق فعالیت‌های غیر رسمی و محصولات فرهنگی نامناسب باشد.
(20-1) یکی از ظرفیت‌های فرهنگی در فضای مجازی و شبکه سایبر، امکان تهیه نشریات الکترونیکی به صورت فردی و یا گروهی می‌باشد. (وب‌نوشت‌ها، درگاه‌ها) این نشریات چون از نهاد‌های قانونی مجوز دریافت ننموده‌اند و نظارتی هم بر عملکرد و فعالیت آنها وجود ندارد. به همین دلیل خارج از چارچوب و ضوابط جاری کشور در خصوص نشریات، به اطلاع رسانی و فعالیت می‌پردازند و هر نوع مطالب، اطلاعات و اخبار را به دلخواه و سلایق خویش تفسیر و ترویج می‌نمایند. این امر موجب هرج ومرج فرهنگی، بسط محتوا‌های غیر کارشناسی شده، سطحی و غیر مستدل و... خواهد شد.
(21-1) فضای مجازی فرصت مناسبی برای ترویج عقاید، مذاهب، آیین‌ها و ادیان غیر رسمی و ساختگی می‌باشد. چون امکان فعالیت آنها در سطح جامعه وجود ندارد. به همین دلیل غالب مؤسسین، پیروان، مریدان و هواداران فرقه‌ها و مسلک‌ها، فضای مجازی را برای فعالیت و ترویج عقائد و نظرات خویش برگزیده‌اند.
